Trong cuộc sống con người sẽ phải đối mặt với nhiều vấn đề cần phải tư duy, đánh giá và lựa chọn. Tuy nhiên quá trình này sẽ có thể bị tác động bởi các thiên kiến. Vậy cụ thể thiên kiến là gì, các loại thiên kiến thường gặp và ví dụ cụ thể như thế nào sẽ được chúng tôi thông tin trong bài viết sau đây!
Thiên kiến nghĩa là gì?
Thiên kiến là thuật ngữ nhằm để chỉ cách tiếp cận thông tin nhanh chóng, đơn giản. Với lượng thông tin lớn tiếp nhận mỗi ngày bản thân chúng ta sẽ khó để có thể phân tích một cách kỹ lưỡng tất cả, vì thế nên mọi người sẽ cần phải đưa ra các quyết định thật nhanh chóng.
Thiên kiến nhận thức có thể tiết kiệm thời gian giải quyết vấn đề nhưng cũng có nhiều trường hợp chúng ảnh hưởng tiêu cực đến việc đưa ra quyết định. Việc dựa vào thiên kiến có thể làm việc phát triển tư duy phản biện bị trở ngại.
Các loại thiên kiến phổ biến
Thiên kiến xác nhận
Thiên kiến xác nhận là gì? Thiên kiến xác nhận có tên tiếng anh là Confirmation bias, là 1 dạng hiện tượng tâm lý mà bản thân mỗi người thường có khuynh hướng chú ý đến những thông tin phù hợp với quan điểm, niềm tin của bản thân. Với kiểu thiên kiến này chúng ta thường bỏ qua hay giảm nhẹ các thông tin trái ngược với suy nghĩ.
Ví dụ: Khi bạn tin những người thuận tay trái sẽ có khả năng sáng tạo thì khi gặp được người thuận tay trái giàu sức sáng tạo bạn sẽ cho rằng niềm tin của mình là đúng mà bỏ qua hết đi những yếu tố khác.
Khuynh hướng lạc quan
Khuynh hướng lạc quan hay còn gọi là Optimism bias là hiện tượng tâm lý mà con người thường có xu hướng lạc quan quá mức. Theo đó họ sẽ đánh giá thấp khả năng gặp phải những điều không mong muốn và tin rằng kết quả tích cực sẽ đến với mình
Khuynh hướng này có thể ảnh hưởng đến nhận thức, hành vi của mỗi người làm chúng ta bỏ qua các rủi ro tiềm ẩn. Từ đó không thể đưa ra được những quyết định đúng đắn nhất. Vì thế nên mỗi người cần chú ý để có được sự điều chỉnh sao cho phù hợp.
Ví dụ: Bạn cho rằng bản thân không cần tích lũy khoản tiền dự phòng nào cả và luôn chi tiêu hết mức có thể. Vì thế nên khi không may gặp phải vấn đề gì đó khẩn cấp cần đến tiền bạn sẽ không có đủ nguồn lực để đối phó.
Khuynh hướng tiêu cực
Khuynh hướng tiêu cực tiếng anh được gọi là Pessimism bias, đây là sai lầm trong nhận thức khiến chúng ta có xu hướng đánh giá cao xác suất xảy ra những điều không mong muốn, đồng thời đánh giá thấp những điều tốt đẹp có thể đến.
Cũng những suy nghĩ này đã dẫn đến những quyết định không mấy hợp lý. Khuynh hướng tiêu cực quá mức này còn làm gây ảnh hưởng xấu tới sức khỏe tinh thần, cũng như cảm xúc của con người.
Ví dụ: Bạn sắp có 1 cuộc phỏng vấn xin việc, mặc dù bạn có đủ năng lực và đã từng phỏng vấn thành công nhưng vì sự tiêu cực nên bạn lo sợ mình sẽ bị thất bại. Điều này khiến bạn không còn tự tin, từ đó ảnh hưởng đến kết quả của buổi phỏng vấn.
Ngụy biện trong lập luận
Ngụy biện trong lập luận có tên tiếng anh là Logical fallacy, đây là sự lập luận sai về mặt logic. Ngụy biện là vi phạm quy tắc trong lập luận từ đó biến đúng thành sai và sai thành đúng.
Nguyên nhân dẫn đến việc bị mắc lỗi ngụy biện là ở tâm lý háo thắng, thói quen nói chuyện thông thường hay vì nhiễm cách lý luận của báo chí.
Ví dụ: Công kích cá nhân là ngụy biện rất hay gặp ở trong tranh luận. Thay vì việc tập trung vào vấn đề chín thì bạn lại công kích đối phương để làm giảm sự uy tín của họ.
Ngụy biện là một trong những lỗi thường gặp trong giao tiếp. Việc phát hiện ngụy biện giúp bạn nhìn nhận được các cuộc trò chuyện chính xác để có những lập luận phù hợp.
Khoảng cách thấu cảm
Khoảng cách thấu cảm tiếng anh được gọi là Empathy gap, đây là hiện tượng không thể thấu hiểu được cảm xúc của người khác. Chính điều này đã làm ảnh hưởng đến quyết định và tạo ra sự bất đồng.
Ví dụ: Bạn vốn dĩ là 1 người điềm tĩnh vì thế mỗi khi gặp vấn đề nào đó bạn dường như không có sự cảm thông với những lo lắng, bối rối của người khác và cho rằng họ đang làm mọi thứ trở nên quá đáng hơn.
Xem thêm: Trăng đêm nay đẹp nhỉ nghĩa là gì? Cách tỏ tình thú vị của người Nhật
Hiệu ứng sai lệch thông tin
Hiệu ứng sai lệch thông tin có tên tiếng anh là Misinformation effect, đây là hiện tượng trí nhớ về một sự kiện đã bị thay đổi bởi các thông tin sau sự kiện. Khi yêu cầu bạn gợi nhớ về những gì đã xảy ra nếu đặt câu hỏi và thông tin không chính xác sẽ khiến cho trí nhớ ban đầu ảnh hưởng và dẫn tới sai lệch.
Ví dụ: Bạn chứng kiến 1 vụ tai nạn và khi được hỏi rằng gương xe có bị vỡ không thì thay vì nhớ về hiện trường ban đầu thì bộ não của bạn lại liên kết “tai nạn xe hơi” với “gương xe bị vỡ” trong khi thực tế hiện trường lại không hề như vậy. Chính câu hỏi về chiếc gương có thể khiến lời khai của bạn bị sai lệch.
Hiệu ứng đóng khung
Hiệu ứng đóng khung hay còn gọi là Framing effect, hiệu ứng này xảy ra khi quyết định của chúng ta bị ảnh hưởng bởi thông tin diễn đạt. Cùng 1 thông tin nhưng với cách diễn đạt khác đi sẽ giúp tạo được sức hút hơn.
Ví dụ, cùng thông tin sản phẩm sữa chua A chứa một lượng chất béo. Nhà sản xuất có thể trình bày theo 2 cách như sau:
- Thành phần sữa chua chứa 20% chất béo
- Thành phần sữa chua được giảm 80% chất béo
Có thể thấy nội dung là như nhau tuy nhiên chúng có xu hướng bị thu hút bởi nội dung thứ 2 hơn.
Thành kiến về giới
Thành kiến về giới có tên tiếng anh là Gender bias, đây là hiện tượng đánh giá cá nhân hay nhóm người dựa trên giới tính của họ. Có nghĩa là mọi người thường có xu hướng ưu ái giới tính này hơn giới tính kia. Trong xã hội hiện đại thành kiến này được biểu hiện thông qua việc ưu tiên nam giới.
Ví dụ: Có nhiều nhận định cho rằng phụ nữ không phù hợp đối với những việc đòi hỏi khả năng lãnh đạo vì họ thường dễ bị chi phối bởi cảm xúc.
Khuynh hướng khuôn mẫu
Khuynh hướng khuôn mẫu có tên tiếng anh là Stereotyping để chỉ việc gán đặc điểm chung cho 1 nhóm người nào đó trong xã hội. Đặc điểm này có thể gồm: Sở thích, tính cách, ngoại hình,…
Ví dụ: Nhắc đến trường A mọi người đều nghĩ tất cả ai ở trong đó đều là con nhà giàu. Tuy nhiên trên thực tế lại không có bằng chứng nào để xác nhận điều đó.
Thiên lệch kẻ sống sót
Thiên lệch kẻ sống sót tên tiếng anh là Survivorship bias, đây là sai lầm logic khi chúng ta đánh giá tình huống dựa trên thành công của những cá thể hay nhóm người nào đó mà không xem xét các cá thể hay nhóm cá thể khác. Từ đó dẫn đến kết luận sai lầm vì thiếu dữ liệu hoàn chỉnh.
Ví dụ: Bill Gates hay Mark Zuckerberg đều là những người bỏ học giữa chừng và họ đạt được thành công. Nhưng bên cạnh đó rất nhiều người khác họ cũng bỏ học nhưng lại không đạt được thành công. Vì thế không phải đi cùng 1 con đường mà ai cũng có thể thành công.
Thiên kiến vị kỷ
Thiên vị kỷ (Self-serving bias) là hiện tượng tâm lý mà ở đó một người có xu hướng đề cao bản thân, cho rằng thành công hôm nay đến từ việc cố gắng cùng năng lực của bản thân. Nếu như gặp phải kết quả không mong muốn họ thường đổ lỗi cho tác nhân bên ngoài.
Ví dụ: Khi đi học bạn được điểm 10 và luôn tin rằng mình đã học tập chăm chỉ để đạt được điều này. Nhưng nếu một bài kiểm tra khác có kết quả không như ý bạn lại cho rằng do thầy cô chấm điểm không công bằng.
Hiệu ứng hào quang
Hiệu ứng hào quang (Halo effect) xảy ra nếu như bạn có ấn tượng tốt về một người, luôn mặc định mọi thứ từ người ấy đều tốt đẹp. Từ đó hình thành nên nguyên tắc “cái gì đẹp thì cũng tốt”.
Ví dụ: Trong môi trường công sở 1 người rất nhiệt tình, tích cực sẽ làm lu mờ đi sự thật rằng người đó chưa có quá nhiều kiến thức và kỹ năng. Nhưng các đồng nghiệp khác đều đánh giá cao biểu hiện của người đó hơn năng lực thực tế.
Những thông tin trên đây đã giúp chúng ta hiểu được thiên kiến là gì, cũng như các loại thiên kiến cụ thể. Từ đó để giúp bản thân có những suy nghĩ cẩn thận nhằm ngăn chặn các thiên kiến này, từ đó đưa ra được những quyết định phù hợp, đúng đắn nhất.
