Biện pháp tu từ là nghệ thuật giúp cho câu từ trở nên sinh động và ý nghĩa hơn. Trong đó, chơi chữ là một trong những lối dùng từ đặc biệt, thể hiện nét đặc trưng riêng của thơ ca Việt Nam. Cùng tìm hiểu nghệ thuật chơi chữ là gì, cũng như tác dụng và cách sử dụng biện pháp nghệ thuật này trong bài viết sau đây!
Định nghĩa biện pháp tu từ chơi chữ là gì?
Chơi chữ là cách biến hóa ngôn từ phối hợp tính nghệ thuật, sử dụng đặc sắc về âm, nghĩa của từ nhằm mang đến sắc thái dí dỏm, hài hước,… Nhờ vậy mà câu văn trở nên hấp dẫn, thú vị hơn rất nhiều. Biện pháp tu từ chơi chữ được sử dụng trong các tác phẩm văn học mang tính giáo dục cao.
Một số ví dụ về biện pháp tu từ chơi chữ trong cuộc sống:
- Con cá đối bỏ trong cối đá.
- Chán như con gián.
Ngoài dùng trong văn thơ thì hiện nay lối chơi chữ hiện đại được dùng rất nhiều trong cuộc sống hàng ngày, nhằm tăng thêm sự hài hước cho câu nói.
Các lối chơi chữ
Hiện có rất nhiều các lối chơi chữ khác nhau, cụ thể về các lối chơi chữ cũng như ví dụ cụ thể sẽ được chúng tôi trình bày ngay nội dung sau:
Dùng từ đồng âm
Việc dùng những câu chơi chữ đồng âm được dựa trên hiện tượng đồng âm của một từ nhằm tạo ra các câu nói có nhiều nghĩa khác nhau, tạo ra sự bất ngờ thú vị dành cho người đọc, người nghe.
Ví dụ 1: “Hổ mang bò trên núi”.
Theo ví dụ này chúng ta có 2 cách hiểu khác nhau như sau:
- Cách hiểu 1: “hổ mang” là tên của một loài rắn, “bò” có nghĩa là “trườn” -> có nghĩa là con rắn hổ mang đang trườn trên núi.
- Cách hiểu 2: “hổ” và “bò” là tên của 2 loại động vật, “mang” đồng nghĩa với từ “đem” -> nghĩa là con hổ đem con bò trên núi.
Vì thế, tùy theo cách hiểu mà câu trên sẽ có sự thay đổi về từ loại khác nhau. Điều này xuất phát từ việc dùng từ đồng âm, mang đến sự thú vị hơn cho câu nói.
Ví dụ 2: “Chị Xuân đi chợ mùa hè/Mua cá thu về chợ hãy còn đông”.
Với ví dụ này chúng ta cũng sẽ có 2 cách hiểu khác nhau, cụ thể như sau:
- Cách hiểu 1: “Xuân” là tên của một chị gái, còn “thu” là tên của một loài cá, “đông” là chỉ tính chất của chợ nghĩa là nhiều người -> chị Xuân đã đi chợ vào mùa hè mua cá thu, lúc chị đi về thì chợ vẫn còn nhiều người.
- Cách hiểu 2: “Xuân, Hạ, Thu, Đông” là tên của bốn mùa trong năm. Cách dùng từ đồng âm này giúp cho câu thơ trở nên hóm hỉnh, hài hước.
Dùng từ gần âm
Đây là cách chơi chữ sử dụng các từ gần giống nhau, nhưng mang ý nghĩa khác nhau trong câu.
Ví dụ:
“Có tài mà cậy chi tài
Chữ tài liền với chữ tai một vần”.
Trong câu thơ này ta có 2 từ gần âm là “ tài, tai”. Việc dùng cách chơi chữ này có tác dụng nhằm nói đến những người có tài sắc vẹn toàn thường gắn với tai ương, gian truân, khó khăn vất vả. Chúng ta có câu tục ngữ mang ý nghĩa tương tự đó là “ Hồng nhan bạc mệnh”.
Dùng cách điệp âm
Việc sử dụng cách điệp âm trong cách chơi chữ là trong một câu hay một bài thơ sẽ dùng nhiều từ có phụ âm đầu nhằm thể hiện tính hài hước và thú vị.
Ví dụ:
…“Mộng mị mỏi mòn mai một một
Mỹ miều may mắn mấy mà mơ”.
Ta thấy, trong bài thơ nhà thơ Tú Mỡ đã dùng lối chơi chữ điệp âm. Theo đó, toàn bộ âm đầu đều được bắt đầu bằng chữ “M” giúp tạo ra được điểm nhấn cho bài thơ với tác dụng để diễn tả sự mịt mờ của không gian đầy mưa.
Dùng lối nói lái
Cách chơi chữ nói lái hay cách nói ngược câu chữ mang tính chất bông đùa, mỉa mai, châm biếm. Một số được dùng để diễn tả sự thô tục kín đáo.
Việc sử dụng hình thức chơi chữ này không phải người đọc, người nghe nào cũng có thể hiểu được hàm ý của tác giả nếu không suy luận hay phân tích từng từ một.
Ví dụ:
“Một con cá đối nằm trên cối đá
2 con cá đối nằm trên cối đá”.
Cách nói lái: Cá đối – cối đá.
“Một thầy giáo tháo giày, hai thầy giáo tháo giày, ba thầy giáo….”
Cách nói lái: Thầy giáo – tháo giày.
Sử dụng các đồng nghĩa, trái nghĩa, gần nghĩa
- Với lối chơi chữ sử dụng từ đồng nghĩa tức là dùng từ có nghĩa giống hoặc gần giống nhau.
Ví dụ:
“Đi tu phật bắt ăn chay
Thịt chó ăn được, thịt cầy thì không”.
Trong câu thơ này thì “chó và cầy” đều là tên của chó, thực tế chỉ là tên gọi khác nhau của loài chó ở các vùng miền địa phương.
- Dùng từ trái nghĩa là những từ mang nghĩa hoàn toàn trái ngược nhau.
Ví dụ:
“Trăng bao nhiêu tuổi trăng già?
Núi bao nhiêu tuổi gọi là núi non?”.
Câu thơ này sử dụng cặp từ trái nghĩa “già và non”.
- Dùng từ gần nghĩa, tức là những từ có gần nghĩa với nhau.
Ví dụ:
“Nửa đêm giờ tý canh ba.
Vợ tôi con gái, đàn bà nữ nhi”.
Trong câu thơ này có sử dụng 2 từ gần nghĩa là “con gái, nữ nhi, vợ, đàn bà”.
Tác dụng của chơi chữ
Việc sử dụng biện pháp tu từ chơi chữ giúp mang lại nhiều tác dụng, cụ thể như:
- Giúp cho câu văn trở nên hài hước, dí dỏm, thú vị, từ đó gây ấn tượng đối với người đọc, người nghe. Đây được xem là điểm nhấn giúp cho những bài viết, lời nói sử dụng biện pháp này có thể được ghi nhớ lâu dài.
- Việc sử dụng cách chơi chữ cho thấy được sự khéo léo của tác giả trong việc biết lồng ghép các câu từ ý nghĩa. Nhờ vậy mà câu văn mang đậm sự trào phúng, dí dỏm, mang nhiều ý nghĩa sâu sắc, đầy tinh tế mà không quá lộ liễu.
- Biện pháp chơi chữ còn mang tính giáo dục cao.
- Có tác dụng gạo ra những tiếng cười, niềm vui đến với mọi người.
Xem thêm: Nhân hóa là gì? Các kiểu nhân hóa – Tìm hiểu chi tiết
Khi nào dùng biện pháp tu từ chơi chữ?
Khác với những biện pháp tu từ khác như: nhân hóa, ẩn dụ, hoán dụ,… thì biện pháp chơi chữ lại cực gần gũi với đời sống của con người, vậy nên biện pháp này được sử dụng phổ biến trong cả văn học cho đến cuộc sống hàng ngày.
Nếu như tác giả, người diễn đạt muốn tạo tiếng cười vui vẻ, mang ý nghĩa sâu sắc, tinh tế thì nghệ thuật chơi chữ chính là lựa chọn tốt nhất.
Thông thường hình thức chơi chữ thường xuất hiện trong thơ ca, văn học, câu đối hay trong giao tiếp hàng ngày.
- Trong văn học, thơ ca:
Nờ sự khéo léo của các nhà thơ, nhà văn nên nghệ thuật nên chơi chữ được thể hiện vô cùng đa dạng như: nói lái, đồng âm, điệp âm, đồng nghĩa,…
Ví dụ:
“Duyên duyên ý ý tình tình
Đây đây đó đó tình tình ta ta,…”
- Trong câu đối ca dao:
Nghệ thuật chơi chữ trong câu đối ca dao giúp tăng sự vui vẻ, tạo tiếng cười cho mọi người, đặc biệt là giúp mang đến những thông điệp ý nghĩa, thâm sâu, đậm tính giáo dục.
- Trong giao tiếp hàng ngày:
Lối nghệ thuật chơi chữ được dùng trong giao tiếp hằng ngày được xuất hiện sớm trong văn học. Nhớ tính hài hước dí dỏm, người nên chơi chữ được sử dụng khá phổ biến.
Ví dụ: “Vấn đề đầu tiên là tiền đâu”.
Qua đây chúng ta đã hiểu được chơi chữ là gì, cũng như tác dụng của biện pháp tu từ này trong câu. Qua đó thấy được tầm quan trọng của các biện pháp tu từ trong việc tạo nên sự đặc sắc trong các câu từ của tiếng Việt.