Trong nền văn học dân gian Việt Nam, sử thi là thể loại quen thuộc với nhiều tác phẩm vô cùng nổi tiếng và ấn tượng. Những chia sẻ sau đây của chúng tôi sẽ giúp bạn hiểu được khuynh hướng sử thi là gì, cũng như đặc trưng cơ bản của thể loại này.
Thể loại sử thi là gì?
Sử thi là tác phẩm tự sự dân gian có quy mô lớn với việc sử dụng ngôn ngữ có vần, nhịp cùng với đó là việc xây dựng những hình tượng nghệ thuật hoành tráng, hào hùng để kể về các biến cố lớn diễn ra trong đời sống cộng đồng của những con người thời cổ đại.
Nguồn gốc của sử thi được nảy sinh và tồn tại trong đời sống của các dân tộc. Vì thế, sử thi không chỉ là những tác phẩm nghệ thuật mà còn là biểu tượng đại diện cho văn hóa của dân tộc đó.
Đặc điểm của sử thi
Sử thi mang những đặc điểm đặc trưng sau đây:
- Nội dung của sử thi mang tính rộng lớn, kể về các sự kiện trọng đại của quá khứ. Chúng thể hiện cho toàn bộ đời sống văn hóa, lịch sử của cộng đồng, cũng như quá trình vận động của dân tộc qua những giai đoạn khác nhau.
- Về nghệ thuật: sử thi là những câu chuyện được kể bằng văn xuôi xen lẫn với văn vần. Ngoài ra, sử thi còn sử dụng các yếu tố thành ngữ, tục ngữ, các từ ngữ cổ, kết hợp với các hình thức nghệ thuật ngôn từ dân gian.
- Nhân vật trung tâm của sử thi là những nhân vật mang tầm vóc anh hùng. So với thần thoại và truyền thuyết, nhân vật sử thi sẽ có nhiều lớp người, nhiều thế hệ.
- Nhân vật chính của sử thi anh hùng là những anh hùng chiến trận, sở hữu những phẩm chất cao quý, dũng cảm xả thân vì cộng đồng trong chiến đấu chống kẻ thù và chinh phục thiên nhiên. Nhân vật anh hùng là hiện thân của ý chí, sức mạnh của cả cộng đồng. Đó là những hình tượng được khái quát hóa, lý tưởng hóa, nhưng cũng mang đậm tính cá thể.
- Ngôn ngữ trong thể loại sử thi có tính chất trang trọng, có tính biểu tượng cao, giàu hình ảnh, giá trị gợi cảm. Giọng điệu mang âm hưởng hùng tráng, lay động, khích lệ mạnh mẽ đến tình cảm người đọc.
- Cảm hứng sử thi trong các tác phẩm luôn lạc quan, tin tưởng vào tương lai tươi sáng và thắng lợi vẻ vang của dân tộc. Vì thế hình tượng nhân vật được xây dựng đều mang cảm hứng khẳng định, ngợi ca, tự hào,.. đó là lý do cảm hứng sử thi thường gắn với cảm hứng lãng mạn.
Có mấy loại sử thi hiện nay?
Sử thi thần thoại
Đây là sử thi anh hùng trong dân gian được nảy sinh dựa trên cơ sở truyền thống của các sử thi thần thoại về những dũng sĩ hay anh hùng văn hóa. Sử thi này được ra đời trong thời đại chế độ công hữu nguyên thủy tan rã và tiếp tục phát triển ở trong xã hội cổ đại, phong kiến.
Dạng cổ xưa nhất của sử thi, tính anh hùng còn hiện diện ở trong vỏ bọc thần thoại hoang đường. Ngoài sức mạnh chiến đấu, các dũng sĩ còn có một siêu năng lượng siêu nhiên, ma thuật.
Trong khi đó kẻ địch luôn được hiện hữu trong những con quái vật giả tưởng. Cho nên những đề tài chính được sử thi cổ xưa miêu tả đó là chiến đấu chống quái vật để cứu người đẹp cùng với dân làng, hay sự trả thù của dòng họ,…
Xem thêm: Thần thoại là gì? Chức năng và đặc trưng của thần thoại
Sử thi cổ điển
Trong sử thi cổ điển, các nhân vật thường là dũng sĩ kiêm thủ lĩnh, chiến binh. Họ là những người đại diện cho dân tộc ở tầm lịch sử, kẻ thù của họ thường đồng nhất với kẻ xâm lược, những kẻ áp bức bóc lột và dị giáo.
Khác với sử thi dân gian, sử thi cổ điển không còn là thời đại sáng chế các thần thoại, thay vào đó là quá khứ vinh quang trong buổi bình minh của lịch sử dân tộc. Ở dạng sử thi cổ điển là các nhân vật với những biến cố lịch sử. Nội dung miêu tả chất liệu lịch sử được phụ thuộc vào sơ đồ cốt truyện truyền thống, nhưng đôi khi còn kết hợp sử dụng mô hình thần thoại lễ nghi.
Nội dung chính thường là những cuộc đấu tranh của hai bộ tộc, bộ lạc, ít nhiều có phần tương ứng với sự thật lịch sử. Quyền lực tập trung ở các nhân vật trung tâm, họ đều mang những hành động tích cực.
Sử thi anh hùng
Sử thi anh hùng là gì? Đó là những tác phẩm sử thi anh hùng cỡ lớn, thể hiện được mối tương quan giữa yếu tố cá nhân anh hùng với yếu tố sử thi tập thể vô cùng rõ rệt.
Nhờ đó, giúp bộc lộ các nét tính cách tích cực cá nhân, trở thành công cụ đắc lực cho sự biểu hiện của yếu tố toàn dân và dân tộc.
Các tác phẩm sử thi Việt Nam hay nhất mọi thời đại
Đề tài sử thi trong đấu tranh chống giặc, thống nhất đất nước
Nước ta đã phải chiến đấu trong suốt hơn 30 năm kháng chiến chống Pháp, Mỹ. Đó là lý do mà đề tài đấu tranh chống giặc, thống nhất đất nước luôn nổi bật và thu hút nhiều tài năng văn học, điển hình như: Tố Hữu, Chính Hữu, Phạm Tiến Duật, Nguyễn Thi, Nguyễn Trung Thành, Nguyễn Minh Châu,…
Theo đó, đề tài này thể hiện những đặc điểm như:
- Văn học thể hiện đau thương mất mát của nhân dân ta khi bị kẻ thù đàn áp, giày xéo.
- Thể hiện khí thế ra trận hào hùng, hăm hở, mãnh liệt. Việc chiến đấu với kẻ thù là nhiệm vụ, trách nhiệm của toàn dân tộc, gắn bó chặt chẽ với vận mệnh, số phận của nhân dân.
- Thể hiện tinh thần chiến đấu dũng cảm, kiên cường, không ngại khó ngại khổ, sẵn sàng hy sinh để bảo vệ tổ quốc của những người lính trong cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm.
Các tác phẩm điển hình của đề tài này:
- Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành:
– Đề tài: Nói về kháng chiến chống Mỹ của người dân Tây Nguyên
– Chủ đề: ngợi ca sức sống mãnh liệt, tinh thần chiến đấu dũng cảm kiên và 1 lòng yêu tổ quốc của đồng bào Tây Nguyên trong những năm kháng chiến chống Mỹ.
- Những đứa con trong gia đình của Nguyễn Thi:
– Đề tài: Cuộc đấu tranh của nhân dân Nam Bộ trong kháng chiến chống Mỹ
– Chủ đề: Ngợi ca tình yêu nước và tinh thần kiên cường của nhân dân Nam Bộ trong kháng chiến chống Mỹ.
- Tây Tiến của Quang Dũng:
– Đề tài: Nói về hình tượng của người lính trong kháng chiến chống Pháp
– Chủ đề: Ngợi ca vẻ đẹp hình tượng người lính Tây Tiến, những con người hòa hùng, hào hoa, sẵn sàng hy sinh thân mình cho đất nước.
Xem thêm: Truyển cổ tích là gì? Tổng hợp #20 truyện cổ tích Việt Nam hay nhất cho bé
Đề tài sử thi về Tổ quốc
Đây là đề tài lớn bao quát thơ ca kháng chiến, vì thế mà khuynh hướng sử thi đòi hỏi các tác giả cần nhìn con người và cuộc đời bởi con mắt có tầm bao quát lịch sử, dân tộc và thời đại.
Vì thế mà các tác giả đã tập trung khám phá, thể hiện hình tượng Tổ quốc Việt Nam trong chiều sâu văn hóa suy tưởng và hình tượng Tổ quốc hào hùng trong những năm kháng chiến.
Một số tác phẩm tiêu biểu:
- Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm
Đất nước qua cái nhìn của Nguyễn Khoa Điềm với những cảm nhận mới mẻ từ chiều sâu văn hóa, lịch sử. Đất Nước là của Nhân Dân, chính những người bình dị, vô danh ấy đã là những người tạo nên Đất Nước. Tác phẩm là hình tượng Tổ quốc hào hùng trong chiến tranh.
- Đất nước của Nguyễn Đình Thi
Tác giả Nguyễn Đình Thi đã ghi lại một cách sâu sắc hình ảnh Đất Nước từ những năm tháng đau thương, cho đến khi vùng dậy đấu tranh với một khí thế hào hùng mãnh liệt.
Qua đây chúng ta đã hiểu được sử thi là gì, cũng như đặc điểm, phân loại sử thi. Từ đó, vận dụng tốt hơn trong việc phân tích, tìm hiểu các tác phẩm sử thi trong bộ môn Ngữ Văn.
